Thông tư về quản lý chất thải y tế: Góc nhìn Địa kỹ thuật

Bạn đã bao giờ nghĩ rằng, một kỹ sư Địa kỹ thuật, người suốt ngày làm việc với đất đá, nền móng, lại có một mối liên hệ mật thiết với những chiếc kim tiêm, bông băng đã qua sử dụng trong bệnh viện chưa? Nghe có vẻ lạ, phải không? Nhưng sự thật là, đằng sau các quy định nghiêm ngặt trong Thông Tư Về Quản Lý Chất Thải Y Tế, có một chương quan trọng mà ở đó, vai trò của chúng tôi, những người làm địa kỹ thuật, trở nên tối cần thiết. Đó chính là khâu xử lý cuối cùng – đảm bảo những chất thải nguy hại này được “yên nghỉ” an toàn trong lòng đất mà không gây họa cho môi trường.

Bài viết này sẽ đưa bạn đi từ những hành lang trắng của bệnh viện đến những công trường xây dựng bãi chôn lấp chuyên dụng. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một góc nhìn rất khác, góc nhìn của một chuyên gia Địa kỹ thuật về các quy định tưởng chừng chỉ dành cho ngành y.

Tại sao một kỹ sư Địa kỹ thuật lại quan tâm đến chất thải y tế?

Câu hỏi này hoàn toàn chính đáng. Thoạt nghe, lĩnh vực của chúng tôi và ngành y tế như hai đường thẳng song song. Nhưng hãy thử nghĩ xem, sau khi được phân loại, thu gom, thì những chất thải y tế nguy hại sẽ đi về đâu? Một phần được thiêu đốt, xử lý bằng công nghệ cao, nhưng một phần không nhỏ, đặc biệt là tro xỉ sau khi đốt hoặc các loại chất thải không thể thiêu, bắt buộc phải được chôn lấp.

Và đây chính là lúc câu chuyện của địa kỹ thuật bắt đầu.

Chôn lấp chất thải nguy hại không đơn giản là đào một cái hố rồi lấp đất lên. Đó là cả một công trình khoa học kỹ thuật phức tạp, nơi nền đất không chỉ đóng vai trò chịu tải mà còn là hàng rào phòng thủ cuối cùng để bảo vệ nguồn nước ngầm và hệ sinh thái. Một sai sót nhỏ trong thiết kế hay thi công bãi chôn lấp có thể dẫn đến thảm họa môi trường kéo dài hàng thập kỷ. Vì vậy, việc hiểu rõ bản chất của Thông Tư Về Quản Lý Chất Thải Y Tế là yêu cầu bắt buộc để chúng tôi có thể thiết kế nên những “pháo đài” an toàn nhất. Để hiểu sâu hơn về các quy định chung, bạn có thể tham khảo các tài liệu về quy định về chất thải nguy hại để có cái nhìn tổng quan.

Theo Kỹ sư Trần Minh Quang, một chuyên gia có hơn 15 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực địa kỹ thuật môi trường: “Chúng tôi không chỉ xây dựng nền móng cho các tòa nhà. Chúng tôi còn xây dựng nền móng cho một môi trường an toàn. Với chất thải y tế, thách thức lớn gấp bội. Nền đất phải được gia cố, xử lý để trở thành một tấm áo giáp bất khả xâm phạm, ngăn chặn mọi rò rỉ độc hại.”

Tổng quan về thông tư về quản lý chất thải y tế hiện hành

Để xây dựng đúng, trước hết chúng ta phải hiểu đúng luật. Hiện nay, văn bản pháp quy chính điều chỉnh hoạt động này là Thông tư 20/2021/TT-BYT của Bộ Y tế. Thông tư này quy định rất chi tiết về việc phân loại, thu gom, lưu giữ, vận chuyển và xử lý chất thải y tế.

Đối với một kỹ sư địa kỹ thuật, chúng tôi đặc biệt chú ý đến các chương quy định về tiêu chuẩn của các cơ sở xử lý và bãi chôn lấp. Thông tư nhấn mạnh:

• Phân loại rõ ràng: Chất thải được chia thành nhiều nhóm: lây nhiễm, nguy hại không lây nhiễm, thông thường… Mỗi loại có yêu cầu xử lý và chôn lấp khác nhau. Ví dụ, chất thải lây nhiễm sắc nhọn phải được xử lý sơ bộ để loại bỏ mầm bệnh trước khi chôn lấp. Việc phân loại chất thải y tế theo thông tư 58 trước đây đã đặt nền móng cho các quy định chi tiết hơn sau này.
• Yêu cầu kỹ thuật đối với bãi chôn lấp: Bãi chôn lấp chất thải y tế nguy hại phải là bãi chôn lấp hợp vệ sinh, đáp ứng các tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia (TCVN) về môi trường.
• Ngăn ngừa ô nhiễm: Phải có hệ thống thu gom và xử lý nước rỉ rác, khí thải và các yếu tố ô nhiễm khác để đảm bảo không phát tán ra môi trường xung quanh.

Những quy định này chính là “đề bài” mà các nhà quản lý y tế đưa ra, và nhiệm vụ của chúng tôi là tìm ra “lời giải” bằng các giải pháp địa kỹ thuật tối ưu.

Vai trò của Địa kỹ thuật trong chu trình cuối của chất thải y tế

Từ những quy định trong thông tư về quản lý chất thải y tế, công việc của người kỹ sư địa kỹ thuật được cụ thể hóa thành các hạng mục vô cùng quan trọng, quyết định sự thành bại của cả một dự án xử lý chất thải.

Khảo sát và lựa chọn địa điểm bãi chôn lấp an toàn

Đây là bước đi đầu tiên và cũng là quan trọng nhất. Không phải bất kỳ khu đất trống nào cũng có thể trở thành nơi chôn lấp. Chúng tôi phải tiến hành một cuộc “khám sức khỏe” toàn diện cho khu đất đó.

• Khảo sát địa chất: Chúng tôi sẽ khoan sâu vào lòng đất, lấy các mẫu đất đá để phân tích trong phòng thí nghiệm. Mục đích là để hiểu rõ cấu trúc các lớp đất, khả năng chịu tải, tính thấm nước và sự tồn tại của các đứt gãy địa chất.
• Khảo sát thủy văn: Mực nước ngầm ở đâu? Hướng di chuyển của nó như thế nào? Đây là những câu hỏi sống còn. Một bãi chôn lấp tuyệt đối không được đặt ở khu vực có mực nước ngầm cao hoặc gần các nguồn nước mặt quan trọng.
• Đánh giá ổn định: Phân tích nguy cơ sạt lở, trượt đất, đặc biệt là ở các vùng đồi núi.

Chỉ khi khu đất vượt qua tất cả các bài kiểm tra nghiêm ngặt này, nó mới được xem xét để trở thành một bãi chôn lấp an toàn.

Sơ đồ thiết kế chi tiết bãi chôn lấp an toàn theo thông tư về quản lý chất thải y tế

Thiết kế hệ thống chống thấm: Hàng rào bảo vệ tối quan trọng

Nếu khu đất là lớp phòng thủ tự nhiên, thì hệ thống chống thấm chính là “tấm áo giáp” công nghệ cao mà chúng tôi tạo ra. Đây là một hệ thống phức hợp gồm nhiều lớp vật liệu địa kỹ thuật, được thiết kế để ngăn chặn tuyệt đối nước rỉ rác (một loại chất lỏng cực độc hình thành từ quá trình phân hủy rác) thấm ra môi trường.

Một hệ thống lót đáy tiêu chuẩn thường bao gồm:

1. Lớp đất sét đầm nén (Compacted Clay Liner – CCL): Một lớp đất sét tự nhiên hoặc nhân tạo được đầm chặt theo một quy trình kiểm soát chất lượng nghiêm ngặt để đạt được hệ số thấm cực thấp. Nó hoạt động như một lớp thấm hút và ngăn chặn ban đầu.
2. Màng chống thấm HDPE (Geomembrane): Đây là “ngôi sao” của hệ thống. Một tấm nhựa tổng hợp có độ bền cao, gần như không thấm nước. Các tấm màng được hàn nhiệt lại với nhau để tạo thành một lớp lót liền mạch khổng lồ.
3. Lớp đất sét tổng hợp (Geosynthetic Clay Liner – GCL): Là sự kết hợp thông minh giữa hai lớp vải địa kỹ thuật và một lớp bentonite ở giữa. Khi gặp nước, bentonite sẽ trương nở, tạo thành một lớp gel sét có khả năng chống thấm tuyệt vời.
4. Lớp bảo vệ và thoát nước: Phía trên lớp màng chống thấm là các lớp vải địa kỹ thuật và lớp sỏi/cát để thoát nước rỉ rác về hệ thống thu gom, đồng thời bảo vệ lớp màng không bị rách do các vật sắc nhọn trong rác thải.

Việc thiết kế và thi công hệ thống này đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối. Chỉ một mối hàn bị lỗi, một vết rách nhỏ cũng có thể tạo ra một “gót chân Achilles” cho cả hệ thống.

Quản lý nước rỉ rác và khí bãi chôn lấp

Việc xử lý và quản lý chất thải y tế không chỉ dừng lại ở việc chôn lấp. Thực tế, các loại chat thai y te khi phân hủy sẽ sinh ra hai sản phẩm phụ cực kỳ nguy hiểm là nước rỉ rác và khí bãi chôn lấp.

• Nước rỉ rác: Như đã nói, đây là chất lỏng độc hại. Nhiệm vụ của địa kỹ thuật là thiết kế một mạng lưới đường ống thu gom đặt bên trên lớp lót chống thấm. Mạng lưới này, với độ dốc được tính toán cẩn thận, sẽ dẫn toàn bộ nước rỉ rác về một bể chứa trung tâm để xử lý trước khi thải ra môi trường.
• Khí bãi chôn lấp: Chủ yếu là metan (CH4) và carbon dioxide (CO2), vừa có nguy cơ cháy nổ, vừa góp phần gây hiệu ứng nhà kính. Chúng tôi thiết kế các giếng thu khí thẳng đứng hoặc các lớp thu khí nằm ngang để thu gom lượng khí này, sau đó có thể đốt bỏ hoặc sử dụng để phát điện.

Hình ảnh kỹ sư đang giám sát thi công lớp màng chống thấm HDPE cho bãi chôn lấp chất thải y tế

Đảm bảo ổn định và đóng cửa bãi chôn lấp

Một bãi chôn lấp cũng giống như một ngọn núi nhân tạo, và nó phải ổn định. Chúng tôi phải tính toán độ dốc của các mái taluy, chiều cao của các lớp rác để đảm bảo không xảy ra sạt trượt, đặc biệt là trong điều kiện mưa lớn ở Việt Nam. Các tài liệu như sổ tay quản lý chất thải y tế thường cung cấp các hướng dẫn quan trọng cho quá trình vận hành này.

Khi bãi chôn lấp đã đầy, công việc vẫn chưa kết thúc. Quá trình “đóng cửa” cũng là một công trình địa kỹ thuật phức tạp:

• Thi công lớp phủ đỉnh: Tương tự như lớp lót đáy, một hệ thống chống thấm nhiều lớp được phủ lên trên đỉnh bãi rác. Mục đích là để ngăn nước mưa thấm vào, giảm thiểu lượng nước rỉ rác phát sinh.
• Trồng cây phục hồi cảnh quan: Lớp đất màu được phủ lên trên cùng và trồng các loại cây cỏ phù hợp để chống xói mòn và trả lại màu xanh cho khu vực.
• Quan trắc dài hạn: Sau khi đóng cửa, bãi chôn lấp vẫn phải được theo dõi trong nhiều năm, thậm chí hàng chục năm. Chúng tôi lắp đặt các giếng quan trắc xung quanh để thường xuyên lấy mẫu nước ngầm, kiểm tra xem hệ thống chống thấm có hoạt động hiệu quả hay không, và theo dõi độ lún của bãi rác.

Thách thức và giải pháp Địa kỹ thuật tại Việt Nam

Việc áp dụng các tiêu chuẩn trong thông tư về quản lý chất thải y tế vào thực tế tại Việt Nam gặp không ít thách thức đặc thù.

• Khí hậu nhiệt đới: Lượng mưa lớn và tập trung làm gia tăng đáng kể lượng nước rỉ rác, tạo áp lực lớn lên hệ thống thu gom và xử lý. Giải pháp là phải thiết kế hệ thống thoát nước bề mặt thật tốt và tối ưu hóa lớp phủ đỉnh.
• Điều kiện địa chất phức tạp: Nhiều khu vực có nền đất yếu, đòi hỏi các giải pháp xử lý, gia cố nền móng tốn kém trước khi xây dựng bãi chôn lấp.
• Quỹ đất hạn hẹp: Áp lực từ đô thị hóa khiến việc tìm kiếm các địa điểm phù hợp, đủ xa khu dân cư nhưng vẫn thuận tiện cho vận chuyển, ngày càng khó khăn.

Tuy nhiên, với sự phát triển của khoa học công nghệ, ngành địa kỹ thuật Việt Nam đang ngày càng có nhiều giải pháp tiên tiến để đối mặt với những thách thức này, từ các loại vật liệu địa kỹ thuật thế hệ mới đến các phần mềm mô phỏng phức tạp giúp dự báo chính xác hơn hành vi của bãi chôn lấp trong dài hạn. Việc tuân thủ nghiêm ngặt các quy định, tương tự như các yêu cầu trong thông tư 58 xử lý chất thải y tế trước đây, là chìa khóa để đảm bảo an toàn.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

1. Bãi chôn lấp chất thải y tế có khác gì bãi rác thông thường?
Có, khác rất nhiều. Bãi chôn lấp chất thải y tế nguy hại đòi hỏi tiêu chuẩn kỹ thuật cao hơn hẳn, đặc biệt là hệ thống lót đáy và lớp phủ đỉnh đa lớp để đảm bảo cách ly tuyệt đối với môi trường. Quy trình vận hành và quan trắc cũng nghiêm ngặt hơn rất nhiều.

2. Tại sao lớp lót chống thấm lại quan trọng đến vậy?
Lớp lót chống thấm được ví như “trái tim” của bãi chôn lấp an toàn. Nó là hàng rào vật lý duy nhất ngăn chặn nước rỉ rác, một chất lỏng chứa đầy mầm bệnh và hóa chất độc hại, thấm vào lòng đất và gây ô nhiễm nguồn nước ngầm mà chúng ta có thể đang sử dụng.

3. Địa kỹ thuật giúp ngăn ngừa ô nhiễm nguồn nước ngầm như thế nào?
Địa kỹ thuật đóng vai trò then chốt qua 3 bước: lựa chọn địa điểm có nền địa chất ít thấm nước và xa nguồn nước; thiết kế và thi công hệ thống chống thấm đa lớp gần như tuyệt đối; và xây dựng hệ thống quan trắc dài hạn để phát hiện sớm nhất bất kỳ dấu hiệu rò rỉ nào.

4. Tuổi thọ của một bãi chôn lấp chất thải y tế là bao lâu?
Tuổi thọ của một bãi chôn lấp bao gồm hai giai đoạn: giai đoạn vận hành (khi tiếp nhận rác) có thể kéo dài 10-20 năm tùy quy mô, và giai đoạn sau đóng cửa, khi quá trình theo dõi và bảo trì phải tiếp tục trong ít nhất 30 năm hoặc cho đến khi các chỉ số ô nhiễm ổn định ở mức an toàn.

5. Chi phí xây dựng một bãi chôn lấp chất thải y tế có tốn kém không?
Có, chi phí đầu tư ban đầu là rất lớn do yêu cầu kỹ thuật cao và sử dụng các vật liệu chuyên dụng đắt tiền. Tuy nhiên, chi phí này là hoàn toàn xứng đáng nếu so với những thiệt hại khổng lồ về kinh tế và sức khỏe con người nếu xảy ra một sự cố ô nhiễm môi trường.

Kết luận

Qua lăng kính của một kỹ sư địa kỹ thuật, thông tư về quản lý chất thải y tế không còn là những trang giấy quy định khô khan. Nó là bản thiết kế chi tiết cho một nhiệm vụ cao cả: bảo vệ sức khỏe cộng đồng và gìn giữ môi trường sống. Từ việc phân tích một mẫu đất nhỏ bé đến việc mô hình hóa sự ổn định của cả một ngọn núi rác thải, công việc của chúng tôi là biến những yêu cầu pháp lý thành những công trình hữu hình, an toàn và bền vững.

Lần tới, khi bạn nhìn thấy một công trình xây dựng ở một nơi hẻo lánh, có thể đó không phải là một nhà máy hay một khu dân cư mới. Có thể đó chính là nơi các kỹ sư địa kỹ thuật đang âm thầm xây dựng những “pháo đài” kiên cố, để đảm bảo rằng những gì thuộc về y tế sẽ mãi mãi được giữ an toàn, trả lại sự trong lành cho đất và nước.